Veronika Santo (1957.) prve priče objavljivala je još početkom osamdesetih godina, i to u Siriusu, najznamenitijem ex-Yu SF časopisu. Čak i nešto mlađim ljubiteljima fantastike sa prostora bivše Jugoslavije, koji nisu odrastali uz Sirius, odavno je poznata po kvalitetnoj prozi, koja nadilazi žanrovska ograničenja, najvećim delom objavljivanoj u beogradskom časopisu Znak Sagite, antologijama Tamni Vilajet, i zagrebačkom Ubiq-u. Kako je njena lična biografija ispunjena selidbama – rođena je, naime, u Vojvodini, živela je u Hrvatskoj, studirala u Beogradu, a najzad se nastanila i zaposlila u Italiji – tako se i njen literarni opus sastoji od knjiga objavljivanih u više različitih zemalja:
Godine 2008. objavljena joj je prva samostalna zbirka priča, „Vrt pramčanih figura“, u izdanju zagrebačke Sfere, a usledile su zbirke „Il giardino delle polene“ i „The Venetian clock and other stories“, kao rezultat saradnje sa italijanskom izdavačkom kućom Della Vigna. Matica Hrvatske nedavno je objavila još jednu zbirku priča Veronike Santo pod nazivom „Bijeli vlak na nebu moga grada“, a njen prvi roman, Granice na vjetru, štampan je prošle godine u Beogradu, kao šezdeset sedma knjiga u fantastičnoj ediciji Znak Sagite Bobana Kneževića.
Korice prvog izdanja
Prvo romaneskno ostvarenje ove, među ljubiteljima fantastike vrlo cenjene, spisateljice donosi priču o mladom taltošu, Matiji Balasu, koji se rađa u Mađarskoj porodici u Vojvodini pred završetak Drugog svetskog rata. Roman se, samim tim, izdvaja već svojom temom, budući da je motiv taltoša uistinu svež u domaćoj književnosti. Prema mađarskom verovanju, taltoši su poslednji šamani u Evropi, osobe koje mogu da komuniciraju sa nevidljivim silama, demonima i dušama mrtvih, koje nastanjuju svet, i utiču na njega, a čije prisustvo obični ljudi nisu u stanju da registruju.
Kroz narativ se prepliću dve osnovne teme. Roman prvenstveno opisuje odrastanje i sazrevanje taltoša, i njegove pokušaje da pronađe način da živi sa svojim darom i da pronađe svoje mesto pod suncem. Osim toga, Granice na vjetru su takođe i priča o životu njegove porodice u SFRJ.
Balasi su, naime, suočeni sa nestajanjem jednog sveta, za koji su se njihovi sunarodnici borili u ratu, i sa izgradnjom novog, koji prihvataju sa teškoćom i gubicima. Njihova imovina biva oteta od strane Titove komunističke partije, ne bi li bila pretvorena u društvenu, a glava porodice, Matijin otac Antal, biva uhapšen jer je ratovao na pogrešnoj strani.
Dok se njegovi najbliži privikavaju na novi svet (u socijalnom smislu), Matija se privikava na činjenicu da vidi i ono što je drugim ljudima nevidljivo, i da ima mogućnost da prelazi granice svetova kojih oni nisu ni svesni. Njegova moć je, naravno, istovremeno i opterećenje – mada mladi taltoš može da komunicira sa dušama mrtvih, da menja obličja, prelazi u druge dimenzije, i da dolazi u dodir sa natprirodnim bićima, on nije u stanju da reši neke od osnovnih životnih zadataka: Matija propada i kao student, i kao vojnik, a iz gungule Beograda, koja guši njegov dar, vraća se u malu, tihu varošicu Lovag, da radi kao konobar u hotelu, ne ostvarujući ambicije koje mu je nametao stric Šandor.
Okosnica romana su pokušaji taltoša da pomoću svojih sposobnosti dođe do saznanja šta se dogodilo sa njegovim ocem, o kojem porodica posle hapšenja nema nikakvih saznanja, ali struktura je epizodična, i uključuje i veliki broj digresija koje vode na različite strane…
Stil Veronike Santo je jednostavan i efektan. Mada nije napadno lirsko, njeno pisanje ipak ovaploćuje osećaj pritajene sete i melanholije, i, uopšteno rečeno, utisak neke zaista osobene i tanane poetičnosti. Čitajući, duboko osećamo patnje junaka usled pritisaka i ograničenja surove stvarnosti, koja ih poklapa, ali je u tekst istovremeno utkana i nekakva pritajena, a valjda baš zato i efektnija toplina, i duboka fascinacija životom i njegovim ćudljivim menama.
Ova vešto ovaploćena ambivalentnost nesumnjivo se najbolje vidi na primeru lika Matije – taltoš, naime, jeste obeležen, drugačiji, donekle izopšten, i onemogućen za „normalan“ ljudski život, ali je činjenica da je to što jeste takođe i dar, i u brojnim pasažima to je vidljivo i opipljivo. Njegov povratak iz metropole, u tišinu malog ravničarskog mesta i prirodu koja ga okružuje, u kojoj može da očuva kontakt sa nevidljivim svetovima, mada u konvencionalnom smislu predstavlja poraz, ipak se ukazuje i kao osobeni vid pobede, tj. povratka samom sebi. Matija je sasvim ostvaren i upečatljiv lik, stvorenje koje teži slobodi i čija je suština daleko iza nestalnih granica koje nameće suvoparni društveni život.
Među ostalim likovima takođe ima onih koji su, uprkos malom prostoru, prilično vešto oživljeni. Čak i onda kada su maltene na nivou skice, dobro obavljaju svoju funkciju u tekstu i postaju njegov organski deo. Pored zaista velikog broja epizodnih, valjalo bi istaći likove Matijine majke Rozalije, strica Šandora i sestre Marike: njihove priče su sasvim zaokružene i gotovo jednako zanimljive kao i Matijina.
Poglavlja su kratka, što roman čini dinamičnim, i održava ritam koji je prijatno pratiti, iako u tekstu težište nije na zapletu i zbivanjima, već na preciznom opisivanju životnih okolnosti kroz koje junaci prolaze, njihovih osećanja, dilema, i načina na koje se sukobljavaju sa ličnim, socijalnim, a u slučaju Matije, osim navedenih, i sa natprirodnim izazovima.
Još jedna od vrlina romana jeste to što spisateljica sa malo reči uspeva da dočara dosta o okruženju u kojem junaci žive. Kao dobar primer može poslužiti pasus u kojem je opisan Beograd, u trenutku u kojem Matija počinje da studira u njemu:
„Bio je to grad gust od misli, iskričav od nada, težak od željezničkih tračnica koje su tekle prema njemu iz svih točaka nove države. Bila je to metropola države koja je imala dva pisma, pet jezika i četiri religije: katoličku, pravoslavnu, muslimansku i židovsku. Sve je ovo egzistiralo zajedno, sukobljavalo se i mirilo pod motom ‘bratstva i jedinstva’ kojeg Tito nikad nije propuštao podvući u svojim govorima i kojeg je primjenjivao snagom zakona čije je nepoštivanje značilo kaznu, zatvor, a neki put i smrt.“
Pored ličnih života junaka, i Matijinih fantastičnih avantura, spisateljica lakim potezima opisuje i društveno-političku situaciju, duh epohe, i uključuje u priču važne istorijske događaje i odnose, poput hladnog rata, Titovog okretanja protiv Staljina, ubistva Patrisa Lumumbe, studentskih protesta, itd. Zahvaljujući tome, Granice na vjetru, osim kao fantastična pripovest, funkcionišu i kao porodična i istorijska hronika. Smenjivanje ogoljene i dosledno opisane stvarnosti SFRJ sa fantastičnim avanturama, i borbama mladog taltoša protiv njegovih natprirodnih neprijatelja stvaraju osobenu alhemiju, i sasvim autentičan spisateljski svet, u kojem je prijatno boraviti. Jedan od možda najinteresantnijih momenata, koji dobro ilustruju ovo prelivanje stvarnog i natprirodnog jeste dijalog u kojem stric upozorava Matiju da ne diže previše prašine nagoveštavajući okolini istinu o svojim sposobnostima.
„Nije prvi put da je u našoj porodici rođen taltoš. Tako kažu. Ali je prvi put da se u ravnici vijori crvena zastava“, upozorava Šandor sinovca. „U školi te uče o onome što su rekli Marx, Engels i Lenjin. Jesi li čuo da se negdje spominju taltoši?“
Represija komunista, dakle, i još teža „represija“ neizbežnih sudbinskih iskušenja, sasvim su pošteno opisane. Nema nikakvog neumesnog truda da se ulepša život koji junaci žive, a, ipak, Veronika Santo u Granicama na vjetru ostvaruje delo izuzetne lepote, i svakako jedan od najboljih romana ex-Yu fantastike tokom poslednjih nekoliko godina.
Filip Rogović
Jedan komentar